Bunun üzerine Niğde Patates Araştırma Enstitüsü Müdürü Uğur Pırlak ile patates üretimi üzerine keyifli bir söyleşi gerçekleştirerek patates üretiminin aşamalarını kendisinden dinledik.

Sayın Uğur Bey, öncelikle sizi tanıyabilir miyiz?

1976 tarihinde Niğde'de doğdum. 1994 yılında Söke Ziraat Teknik Lisesi'nden, 1999 yılında GOP Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümünden mezun oldum. 2002 yılında Ömer HALİSDEMİR Üniversitesinde yüksek lisans eğitimimi tamamladım. Iğdır, Tokat ve Niğde Tarım İl Müdürlüklerinde teknik eleman, 2000-2001 yıllarında Diyarbakır'da süne mücadelesinde İl Koordinatör Yardımcısı, 2006-2009 yıllarında Niğde Tarım İl Müdürlüğü'nde Bitki Koruma Şube Müdürü olarak görev yaptım. Halen Niğde Patates Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nde Araştırmacı ve Müdür olarak görev yapmaktayım. Evli ve iki çocuk sahibiyim. 

TUİK verilerine göre 2016 yılında Niğde, 892 bin ton patates üretiminde rekor sağladı.Bununla ilgili ne söylemek istersiniz?

TÜİK verilerine göre 2016 yılında Türkiye'de 1.447.056 da alanda toplam 4.750.000 ton patates üretimi yapılmıştır. Bu verilere göre de 237.851 da alanda 892.297 ton patates üretimi ile en fazla üretim yapan il Niğde olmuştur. 2016 yılında Niğde'nin ortalama verimi 3.751 kg olarak tespit edilmiştir. Niğde ilinin ekonomisinde patates çok önemli bir yere sahiptir. Zaten verilere baktığımızda Niğde tek başına Türkiye'deki patates üretiminin yaklaşık %19'unu gerçekleştirmektedir.

Patateste toprak seçimi yapılırken nelere dikkat edilmesi gerekir?

Patates bitkisinin kök sistemi zayıf olduğundan, derin, havadar, yumuşak, kabarmış, iyi ısınabilen ve süzek topraklarda bol verimli olur, düzgün ve kaliteli yumrulu ürün verir. Ağır yapılı topraklar kök gelişmesini engeller, yumruları çürütür. Patates toprak reaksiyonunun nötr ve hafif asit olduğu koşullarda daha iyi gelişir. pH 4.8' in altında ise bitkilerde kalsiyum yetersizliği belirtileri görülebilir. Taban suyu yüksek ve çorak (tuzlu) topraklarda patates tarımı yapılamaz.

Patates dikiminde toprak hazırlama süreci nasıl gerçekleşir?

Tarla hazırlığı; toprağın bünyesine, özelliklerine ve ön bitkiye göre değişmekle birlikte ağır topraklar sonbaharda derin sürülmelidir. İlkbaharda ikileme yapılır ve diskaro çekilir. Hafif bünyeli ve kış yağışlarının erozyon tehlikesi yaratabileceği arazilerde toprak işlemesi ilkbaharda yapılır. Patates, toprak altı organları için yeterli oksijeni ve nemi sağlayan, aşırı su tutmayan, iyi yapılı, gevşek ve keseksiz bir tohumluk yatağı ister. Hızlı bir gelişme sağlamak için, tohumluk yumruların oldukça nemli, hafif ve gevşek toprağa dikilmeleri gerekmektedir. Tohumluk yatağının altındaki toprağın patates bitkilerinin ince köklerinin içine giremeyecek kadar sıkı ve katı tabakalar içermemesi gerekmektedir. Bu nedenle tohum yatağı hazırlanırken kök gelişimini engelleyen sert tabakalar kırılmalıdır. Tohum yatağının dikimden hemen önce ve toprak tam tavında iken hazırlanması gerekir. 

Tohumluk seçiminde nelere dikkat edilmelidir?

Patates, yumru ile çoğalan bir bitki olup kullanılan tohumun kalitesi verimi belirleyen ana etkendir. İyi bir tohumluk için çeşit, fizyolojik yaş, yumru boyu ve filiz gelişimine dikkat edilmelidir. Patates üretiminde öncelikle üretim amacı doğrultusunda uygun bir çeşidin, sağlıklı ve sertifikalı tohumluğu aranmalı ve tarım teşkilatının denetiminde yetiştirilen sertifikalı tohumluk kullanılmalıdır. Böylece verimi ve kaliteyi tehdit eden hastalık ve zararlılardan kaçınılmış olur. Ayrıca yetiştirilen bölgeye uyum sağlayabilen yüksek verimli çeşitlerin seçilmesine de dikkat edilmelidir. Zira her patates çeşidi tüm bölgelerde ve toprak şartlarında iyi sonuç vermeyebilir. Tohumluk seçimi patates üretiminde önemli bir konudur. Çünkü tohumluk önemli bir girdi olup toplam üretim maliyetinin yaklaşık %40'ını oluşturmaktadır. Üreticilerimizin bu konuya dikkat etmeleri gerekmektedir.

Patates tarımında hangi ekipmanlar kullanılır?

Patates tarımında toprak işlemede pulluk gerekirse dipkazan, çizel veya kültivatör kullanılmaktadır. Patates dikimi ülkemizde genellikle yarı otomatik veya tam otomatik dikim makinalarıyla yapılmaktadır. Dikim makinaları 2 veya 4 sıralı olabilmektedir. Bakımda ise özellikle patateste boğaz doldurma diye tabir ettiğimiz işlemde boğaz doldurma pulluğu veya gübreli ara çapa makinası kullanılmaktadır. Yine patates hasadında elekli veya bantlı söküm makinaları kullanılmaktadır. Büyük arazilerde yapılan patates hasadında kendi yürür hasat makinaları da kullanılmaktadır.

Patates ekiminde gübreleme nasıl yapılır?

Patates yetiştirme süresince topraktan fazla miktarda bitki besin maddesi kaldırır. Topraktan alınan bitki besin maddesinin yaklaşık 1/3'ü bitkinin yeşil aksamında birikmekte, geri kalan miktar ise, yumruda depolanır. Patates mineral gübrelere iyi cevap veren bir bitkidir. Çeşitli bölgelerimizde yapılan araştırmalarda saf madde üzerinden dekara 30-35 kg azot, 15-18 kg fosfor, 15-18 kg potasyum düşecek şekilde gübre miktarları hesaplanmalıdır.  Genellikle azotlu gübrelerin 1/3' ü dikim öncesi veya dikimde, kalan 2/3'ü ise boğaz doldurma ve 2. sulamadan önce verilmektedir. Fosforlu gübrelerin tamamı dikimden önce toprağa verilmiş olmalıdır. Patates tarımında yeterli ve ekonomik anlamda bir ürün kaldırabilmek için, toprak analizlerine göre gübreleme yapılmalıdır. Bu nedenle, gübre uygulamaları için patates dikimi yapılacak tarlalarda 60 cm derinde toprak numunesi alınmalı ve her yıl toprak analizi yaptırılmalıdır. 

Patates için en verimli dikim dönemi ne zamandır?

Toprak tavında iken dikime başlanmalı ve dikim anında toprak sıcaklığı 8 ºC' nin altında olmamalıdır. Patates üretiminde dikim zamanları; erkenci üretim yapan Güney Anadolu sahil kuşağında dikim zamanı Kasım- Aralık,  Ege, Marmara ve Karadeniz bölgelerindeki ova üretiminde Şubat- Mart, Ege'de güzlük üretimde Ağustos' un ilk yarısı, bunun dışında kalan tüm ana mevsim üretiminde Nisan- Mayıs ve Haziran aylarıdır. 

Yapılan dikim tekniğine uygun olduğunda; hızlı çıkış gösteren, sıraları homojen bir şekilde kapatan bitki örtüsüne ve tüm mekanizasyon işlemlerinin rahatlıkla yapılmasını sağlayan uygun bir tarla ortamı sağlar. Tohumluk yumruların zayıf, toprak sıcaklığının düşük olduğu bölgelerde yüzlek dikim yapılmalıdır. Toprak ısısının yüksek olduğu mildiyö ve patates güvesinin sorun olduğu bölgelerde derin dikim yapılmalıdır. 

Patates dikiminden sonraki aşamalar nelerdir?

Patates dikiminden belirli bir süre sonra toprak yüzeyine çıkış olur. Patates bitkisinin daha iyi ve hızlı gelişmesini sağlamak, yumru oluşumunu ve verimi artırabilmek için, bazı bakım işlemlerinin zamanında ve tekniğine uygun olarak yapılması gerekmektedir. Patatese uygulanan başlıca bakım işlemleri; boğaz doldurma, yabancı ot kontrolü, üst gübreleme, sulama ve hastalık-zararlılar ile mücadeledir.

Patateste sulama nasıl yapılmalıdır? Eksik veya fazla sulamada ne gibi zararları olur?

Patates üretiminde suyun eksikliği üretimi sınırlayan önemli bir faktördür. Yüksek verimli ve kaliteli bir ürün elde edebilmek için zamanında ve yeterli miktarda su verilmesi gerekir. Dikimde toprağın tavında olması çıkışı hızlandırır. Bu nedenle dikim öncesi eğer toprak kuru ise sulama yapılarak tava gelmesi sağlanmalıdır. Bitkilerde su ihtiyacı alt yapraklardaki solma ve sararmayla kendini belli eder. Özellikle yumru bağlama ve irileşme devresinde toprağın sürekli olarak nemli tutulması gerekir. Bu devredeki sulama sıklığı, verilen su miktarı ve toprak yapısına göre değişmekle birlikte karık, yağmurlama ve damla sulama olarak 7 ila 12 günde bir sulama yapılabilir. Patatesin gelişme devrelerine göre eksik ya da fazla sulamanın zararlarını ele alırsak;
Dikim ile çıkış arasındaki devrede, tohumluk yumrunun çevresindeki toprak nemli olmalı ancak yaş olmamalıdır. Tarlanın sulanması zorunlu ise sulama tam bir özenle yapılmalı ve az miktarda su verilmelidir. Aşırı sulama, tohumluk yumrunun çürümesine ve böylece sıralarda boşlukların görülmesine neden olabilmektedir.
Çıkış ile yumru oluşumunun başlangıcı arasındaki devrede, bitkiler henüz küçük olduğundan olgun bir bitkiye göre su ihtiyacı daha azdır. Bu devrede aşırı su verilmesi yüzlek köklerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı bu devredeki sulama sıklığı ve verilecek su miktarı iyi ayarlanmalı, aşırı sulamadan kaçınılmalıdır. 
Stolon uçlarının şişerek yumru oluşumunun başladığı devrede, gerekli olan suyun verilmesi, uyuz hastalığı oluşumuna ve hasat devresindeki bitki başına düşen pazarlanabilir yumru miktarını etkiler. Yeni oluşmuş yumruların etrafındaki toprağın nemli tutulması ürünü yaklaşık üç hafta boyunca uyuz etmeninin saldırısından koruyabilmektedir. Yumru oluşumu sırasında toprak gerektiği kadar nemli ise, toprağın kuru olduğu duruma oranla, hasatta genellikle daha fazla sayıda yumru pazarlanabilir iriliğe ulaşmaktadır. 
Yumruların şişme devresi olarak adlandırılan bu devrede, ürünün çok miktarda suya ihtiyacı bulunmaktadır ve su miktarı yeterli düzeyde değilse verim düşük olmaktadır. Suyun düzenli bir şekilde verilmemesi yani iki sulama arasındaki periyodun çok uzun olması sekonder yumru gelişimine, bozuk şekilli ve çatlak yumruların oluşmasına yol açabilmektedir. Yumrunun iç kısımlarında ise kararmalar ve boşluklar ortaya çıkabilmektedir.

Patateste görülen en önemli hastalıklar ve zararlılar nelerdir? Nasıl başa çıkılır?

Patates bitkisi pek çok virüs, bakteriyel ve fungal hastalıklarla zararlılara konukçuluk yapar. Bunların en önemlileri; patates yaprak kıvırcıklığı virüsü, mozaik virüsleri, mikoplazmalar, karabacak ve yumuşak çürüklük, bakteriyel solgunluk, halkalı çürüklük, mildiyö, patates siğil hastalığı, adi uyuz, tozlu uyuz, solgunluk, siyah siğil, depo çürüklükleri, ayrıca patates böceği, patates güvesi, yaprak bitleri, nematodlar gibi zararlılar ve bazı fizyolojik bozukluklardır. Özelikle ilaçlı mücadelenin söz konusu olmadığı virüs hastalıkları için; dayanıklı çeşit geliştirme, sertifikalı tohumluk kullanma, bitkileri toprakta stres koşullarında bırakmamak ve genel hijyen kurallarını yerine getirmek, bakteriyel ve fungal hastalıklar ve zararlılar için bu önlemlerinin yanı sıra tohumluk ilaçlaması, tarla ve depoda ilaçlı mücadele şarttır. Ayrıca hastalık ve zararlılara karşı kullanılacak kimyasal ilaçlar için mutlaka tarım teşkilatımıza danışılmalı ve söylenen ilaç ve dozlarının dışına çıkılmamalıdır.

Hasat için en uygun dönem ne zamandır?

Patateste hasat zamanını üretim amacı yani patatesin tohumluk, yemeklik veya turfanda olup olmaması belirler. Bu zaman genellikle bitkinin yaprak ve saplarının kahverengileşip kuruduğu, stolonların ana bitkiden ayrıldığı, uygun yumru iriliğine ulaşıldığı ve yumru kabuğunun sertleşip pişkinleştiği zamandır. Hasat olgunluğuna ulaşmış patateslerin kabukları parmakla ovulduğunda soyulmamalıdır. Ancak turfanda patatesler bu kuralın kısmen dışındadır. Ayrıca mildiyö gibi salgın bir hastalık durumunda da beklemeden hasada başlanır.

Hasat sonrası depolama nasıl yapılmalıdır?

Patates üretimindeki önemli konulardan bir tanesi de hasat sonrası ürünlerin uygun koşullarda saklanamamasıdır. Patates tüketiminin uzun bir zaman diliminde gerçekleşeceğini düşündüğümüzde, bu ürünün uygun koşullarda depolanması gerekmektedir. Yıllık patates üretiminin yaklaşık %20'si uygun olmayan koşullarda depolama nedeniyle çürümekte ve ıskartaya ayrılmaktadır. Patates depolamasının da kendine özgü yöntemleri vardır. Yurdumuzda bodrum, mahzen, mağara, kuyu gibi yöresine göre değişen depolama şekilleri bulunmakla birlikte tohumluk, yemeklik veya sanayilik olarak kullanım amacına göre 7-8 ay gibi uzun süreli muhafazada bu amaçla yapılmış özel soğuk hava depolarında saklanmalıdırlar. Tüketim amaçlarına göre patateslerin depolama sıcaklıkları, tohumluk patateste 3-4 ºC, yemeklik patateste 5-7 ºC, cipslik patateste 8-11 ºC ve parmak patateste 6-8 ºC civarında, oransal nemde %90 dolayında olmalıdır. Özellikle cips ve parmak patates yapımında kullanılacak yumrular 5C'nin altında depolandıklarında; bünyelerindeki nişasta şekere dönüştüğü için, kızartma sırasında üründe istenmeyen renk meydana gelmekte ve kalite düşmektedir.

Son olarak eklemek istedikleriniz var mıdır?

Kısaca Enstitümüzün yaptığı çalışmalardan bahsetmek istiyorum. Ülkemizde patates ile ilgili tek konu araştırma enstitüsü olan kurumumuz patatesle ilgili birçok çalışma yürütmektedir. Ülkemizde, başta Hollanda olmak üzere Almanya, Fransa, İngiltere, İskoçya, İrlanda ve ABD'de ıslah edilmiş çeşitler kullanılmaktadır. Ülkemize ait yeterli sayıda ve üretim programlarına giren tescilli çeşitlerimizin bulunmaması çok önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde bu sorunu çözmek için patates ıslah çalışmaları Niğde Patates Araştırma Enstitüsü Müdürlüğümüz tarafından başlatılmıştır. Bu kapsamda 2007-2016 yılları arasında ülkemiz açısından bir rekor olan toplam 650.000 adet melez patates tohumu elde edilmiştir. Çeşit geliştirmenin ilk adımı olan melez patates tohumları elde edilerek, "Patates Genetik Tabanı" oluşturulmuş ve patates ıslah çalışmalarının sürekliliğini sağlayacak altyapı, özellikle patates araştırmaları açısından merkez kuruluş olan Niğde Patates Araştırma Enstitümüzde kurulmuştur. 

Patates tohumluğunda dışa bağımlılığı sona erdirmek amacıyla sürdürülen çalışmalar neticesinde şu ana dek 5 adet yerli patates çeşidimizi tescil ettirmiş bulunuyoruz. Ayrıca 5 adet çeşidimiz de tescil aşamasındadır. Geliştirdiğimiz çeşitler ülkemize uygun, verimli, yemeklik ve sanayilik tüketime uygun çeşitlerdir. Bu çeşitlerimizin ön elit tohumlukları 2016 yılında Kayseri, Konya ve Sivas illerinde özel sektör ile işbirliği yapılarak tohumluk üretimi gerçekleştirilmiştir. 2016 yılında üretimi yapılan tohumlukların 2017 yılında bölgemizdeki önder çiftçilere ve önde gelen özel sektör kuruluşlarına dağıtımı yapılarak geniş alanlardaki performansları görülecektir. Bu aşamadan sonra özel sektöre devri ile ilgili faaliyetler yapılacaktır.

Ayrıca 2016 yılında Kurumumuz tarafından yürütülen "Geliştirilen Yerli Patates Çeşitlerinin ve Yetiştirme Tekniklerinin Niğde, Nevşehir Ve Konya Bölgesi Üreticilerine Yayım Projesi" kapsamında geliştirilen ilk yerli çeşitlerimizin üreticilere tanıtılması, yayımının gerçekleştirilmesi ve piyasaya tanıtılması da amaçlanmaktadır.