Tanımı ve Yaşayışı

Buğday rastığı (Ustilago nuda var. tritici Schaf.): Hastalık etmeni fungusun meydana getirdiği semptomlar, buğdayın çiçeklenme devresinde görülür. Hastalığa yakalanan taneler, siyah teliospor yığını haline dönüşür. Teliosporlar tane içerisinde çoğalarak ileri dönemlerde buğday tanelerinin çeperini patlatır. Sağlam bitki başakları çiçek devresinden sonra olgunluğa giderken, rastıklı başaklardaki sporlar da çevreye dağılır. Serbest kalan sporlar rüzgar, yağmur vs. ile buğday başaklarındaki çiçekler üzerine gelirler. Sporlar optimum 20-26°C(5-37°C) ve %60-90 orantılı nem koşullarında çimlenerek misel oluştururlar. Bu miseller tohum taslağını deler ve embriyoya yerleşir. Bu nedenle enfeksiyon çiçek veya embriyo enfeksiyonu olarak isimlendirilir. Enfekteli taneler dış görünüşleri ile sağlamlardan ayırt edilemezler. Bu hastalıklı taneler ekildiğinde tohumlar çimlenirken, embriyo içindeki miseller de gelişmeye başlar ve bitkinin sapı içinde onunla birlikte büyüyerek başağa ulaşır. Sağlam bitki başakları çiçeklenme devresine geldiği zaman, rastık hastalığına yakalanan başaklar siyah toz yığını halinde görülürler. Hastalık etmenleri bu şekilde hayat devrelerini tamamlamış olurlar.

Arpa açık rastığı (U. nuda var. hordei Schaf.): Hastalığın tanımı ve biyolojisi buğday rastık hastalığı ile aynıdır. Ancak çiçekler üzerine gelen sporların çimlenebilmesi için gereken koşullar optimum 18-20°C (5-30°C) ve %60-90 orantılı nemdir.

Arpa yarı açık rastığı (U. nigra Tapke): Bu hastalığa yakalanan bitkilerin başakları siyah teliospor yığını şeklinde görülür. Önce bir zar ile kaplı olan bu sporlar sonradan zarın yırtılıp parçalanması ile çevreye dağılır. Arpa açık rastığından farklı olarak; sporlar rüzgar ile yayılarak sağlam başaklardaki tohum taslağı üzerine gelir ve ekim mevsimine kadar tanenin üzerinde veya kavuzun altında spor veya misel halinde yaşamlarını sürdürürler. Hastalık etmeninin spor veya miselleri ile bulaşık tohumlar ilaçlamadan ekildiğinde, tohum çimlenirken üzerindeki spor ve misellerde gelişmeye başlayarak çimlenmiş arpayı koleoptilden enfekte ederler. Bu dönemdeki çevre koşullarının, enfeksiyon oranı üzerinde önemli etkisi olmaktadır. Enfekte olmuş bitki, büyümesini sürdürürken, bitki içindeki misel de gelişmesine devam eder ve başak teşekkül ederken, tanelerin içini rastık miselleri doldurur. Daha sonra olgun sporlar oluşur ve taneyi çevreleyen zar parçalanarak sporlar etrafa dağılır ve sağlam bitkilerin çiçeklerine ulaşırlar.

Arpa kapalı rastığı (U. hordei (Pers) Lagerh.): Arpa bitkileri sarı olum dönemi- ne geldiğinde, hastalığa yakalanmış başaklar kurşuni renkte görünmeye başlar. Hastalığa yakalanan bitkilerin başakçıkları üzerinde siyahımsı-gri renkte ince bir çeper bulunur. Hasat veya harman sırasında ezilen ve parçalanan başaklardan çevreye dağılan sporlar sağlam danelere bulaşırlar. Bulaşık daneler ilaçlanmadan ekildiğinde, tohum çimlenirken, üzerindeki sporlar da çimlenir ve çimlenen sporların miselleri çimlenmiş arpayı koleoptilden enfekte ederler. Enfeksiyon için optimum sıcaklık 15-20°C (5-35°C)'dir. Bundan sonra enfekte olmuş bitki ile beraber ve onun içinde büyümeye devam eden misel başağa ulaşır ve danelerin içini doldurur.

Belirtileri, Ekonomil Önemi ve Yayılışı

Buğday rastığı ve Arpa açık rastığı: Çiçeklenme devresinde rastık hastalığına yakalanmış başaklar siyahlaşmış görünümleri ile sağlamlarından kolayca ayırt edilebilir. Sporların çevreye dağılması ile geride sadece başak ekseni kalır.

Arpa yarı açık rastığı: Danelerin üstü başlangıçta gri renkli bir çeper ile kaplıdır ve başak üzerindeki kılçıklar da yerini korumaktadır. Sarı ve tam olum döneminde ise dane çeperi patlamakta, kılçıklar dökülmekte ve sporlar çevreye dağılmaktadır. Bu nedenle tarlada, Arpa açık rastığı ve Arpa yarı açık rastığı birbirinden ayırt edilememektedir.

Arpa kapalı rastığı: Sarı olum döneminde hastalığa yakalanmış başaklar kurşuni renkte görülür ve hastalıklı danelerdeki çeper, hasada kadar parçalanmadan kalır. Ancak dolgun görünümlü daneler tırnakla kolayca ezilebilmektedir.

Rastık hastalıkları, Ülkemizin her bölgesinde görülebilmektedir. Ancak, sürme ve rastık hastalıklarına karşı ilaçlı tohum kullanımın yaygınlaşması nedeniyle bu hastalıklar ekonomik önemde zarar meydana getirmemektedir.

Konukçuları

Buğday rastığının başlıca konukçusu buğdaydır. Ayrıca triticale, çavdar, yabani buğday (Aegilops spp.) ve ayrık (Agropyron spp.) gibi bazı yabani buğdaygiller de enfekte olabilmektedir. Arpa rastık hastalıklarının konukçuları ise kültür ve yabani arpadır.

Mücadelesi

Kültürel Önlemler

Bölgesel veya yöresel olarak buğday veya arpa ekilişlerinde yapılacak inceleme sonucuna göre hastalığın hiç görülmediği veya eseri olarak saptandığı (% 0,1) tarlalardan alınan ürün tohumluk olarak kullanılırsa, hastalığın zarar oranı asgari düzeyde tutulabilir. Hastalığın belirtilen orandan daha yüksek olduğu tarlalardan alınan ürün tohumluk olarak kullanılmamalıdır. Tohum alınan tarlada olduğu gibi çevre tarlalarda da en az 100 metre uzaklığa kadar rastıklı bitki olmamasına özen gösterilmelidir. Dayanıklı buğday ve arpa çeşitleri ekilmelidir. Olanaklar ölçüsünde kışlık buğdayların ekimi geç, yazlık buğdayların ise erken yapılmalıdır.

Buğday ve arpa açık rastığına karşı yapılacak tohum ilaçlaması cihazı çalışan selektör veya ilaçlama bidonlarında yapılmalıdır. İlaç tohum miktarına göre önerilen dozda kullanılmalıdır. Aksi halde düşük dozda etkisizlik ortaya çıkmakta, yüksek doz ise bazen tohum çimlenmesine olumsuz etki yapabilmektedir. İlaçlanmış tohumluk, ilaçlanmadan ekime kadar geçen süre içinde kuru yerlerde saklanmalı, polietilen vb. gibi hava geçirmeyen maddelerden yapılmış ambalajlarda asla saklanmamalıdır. Herhangi bir nedenle o yılın ekim mevsiminde ekilemeyen ilaçlanmış tohumluk bir sonraki yılın ekim mevsimine kadar normal depolama koşullarında, çuvallarda, bez torbalarda, temiz ve kuru yerlerde yığılı olarak muhafaza edilmelidir.

Kimyasal Mücadele

Bu hastalıklara karşı kimyasal mücadele olarak tohum ilaçlaması uygulanır. Bu amaçla; buğdayda hem Sürme hem de rastık hastalıklarını kontrol eden; arpadaki rastık hastalıklarında ise, her üç hastalığı da önleyen bitki koruma ürünleri tercih edilmelidir.

İlaçlama Zamanı

Tohum ekiminden önce önerilen kullanılacak bitki koruma ürünlerinden biri ile tohum ilaçlanmalıdır.

Kullanılacak Bitki Koruma Ürünleri ve Dozları

Bakanlık tarafından yayınlanan "Bitki Koruma Ürünleri" kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır.